Μερικές σκέψεις με αφορμή την ταινία "Τζόκερ"

Είδα την ταινία με καλή παρέα το Σάββατο που μας πέρασε και να τώρα, ξημερώματα Δευτέρας, βρίσκομαι καθισμένος μπροστά από την οθόνη του υπολογιστή μου με την ανάγκη να γράψω κάποιες σκέψεις που κυοφορούνται μέσα μου και αισθάνομαι την ανάγκη να τις γεννήσω.

Η ταινία με κινηματογραφικά κριτήρια είναι από τις δυνατότερες που έχω δει την τελευταία δεκαετία. Είναι μια άρτια παραγωγή από την οποία δεν ξέρεις τι να πρωτοθαυμάσεις - φωτισμοί, μουσική επένδυση, φωτογραφία, μοντάζ κ.λπ. Όλα μαζί συνθέτουν ένα σύνολο και μια αλληλουχία εικόνων που είναι προορισμένα να παραμείνουν για πολύ καιρό στη σκέψη. Άφησα τελευταία την ηθοποιία, ειδικά του πρωταγωνιστή, που με μια λέξη είναι συγκλονιστικός. Δεν βρίσκω άλλα επίθετα πιο ταιριαστά για να αποδώσουν την υποκριτική του δεινότητα. Ο Χοακίν Φίνιξ δεν υποδύεται απλώς, αλλά είναι το βαθύτατα διαταραγμένο-βασανισμένο πλάσμα, που καταλήγει στη βίαιη τελική μετεξέλιξή του ως Τζόκερ.

Το κινηματογραφικό έργο απεικονίζει το καθοδικό σπιράλ του κεντρικού ήρωα από την τεχνητή ισορροπία που του εξασφαλίζουν ένα συρτάρι ψυχοφάρμακα, μια χαμοδουλειά της κακιάς ώρας, το όνειρό του να γίνει κωμικός και η σχέση με τη μητέρα του, προς μια διαδοχική αποστέρηση όλων αυτών των σταθεροποιητικών παραγόντων, η οποία οδηγεί στην αναπόφευκτη βίαιη έκρηξη, στην κατακόκκινη από τα αίματα θλιβερή και ζοφερή ατραξιόν του. Στο πλαίσιο οικονομικών πολιτικών λιτότητας περικόπτεται η δωρεάν χορήγηση των φαρμάκων του και η υποτυπώδης παρακολούθηση από τον ψυχίατρο. Με αποτέλεσμα τα εν υπνώσει ψυχολογικά του προβλήματα βγαίνουν στην επιφάνεια, να χάνει και αυτή την υποτυπώδη επαγγελματική ενασχόληση, που του απέδιδε λίγα χρήματα. Επιπλέον υφίσταται έναν ξυλοδαρμό στα καλά του καθουμένου από ομάδα νεαρών, ενώ η σχέση με τη μητέρα του μέσα από διαδοχικές αποκαλύψεις έχει μια καταλυτική καθοδική πορεία.

Το κρίσιμο σημείο μετάβασης στον αναπόφευκτο πια κύκλο βίας είναι ένα δεύτερο συμβάν τραμπουκισμού, που υφίσταται από μια ομάδα -υποτίθεται- καθώς πρέπει στελεχών της Γουόλ Στριτ, αλλά ουσιαστικά πρόκειται για μια αγέλη λύκων. Εκεί πλέον αρχίζει το ξέσπασμα της βίας. Δεν υπάρχει καμία αδελφή ψυχή να τον στηρίξει, να τον παρηγορήσει, παρά μόνο η ονειροφαντασιά της. Ακόμη και μια τηλεοπτική περσόνα, που συμπαθεί και εκτιμά πολύ, τον εκμεταλλεύεται και τον διακωμωδεί. Στο τέλος, θα δεχτεί και ο συγκεκριμένος παρουσιαστής τη "θεραπεία" του Τζόκερ. Μετά ανοίγουν οι πύλες της κολάσεως.

Στην ταινία αυτή η καθοδική πορεία του πρωταγωνιστή στα τάρταρα είναι συγχρόνως η αφορμή για ένα πολιτικό-κοινωνικό σχολιασμό του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο ζει και κινείται ο ήρωάς μας. Και δυστυχώς η πόλη που περιγράφεται, τα όσα ισχύουν σε αυτήν προσομοιάζουν ανησυχητικά με όσα βιώνουμε εμείς. Αποξένωση, καθένας για την πάρτη του, πετσοκομμένες ανύπαρκτες κοινωνικές δομές και προγράμματα, αναίσθητες και απόμακρες ελίτ, που ξεδιάντροπα ενδιαφέρονται για ακόμη μεγαλύτερη συσσώρευση πλούτου και εξουσίας. Οι φτωχοί φτωχότεροι, οι πλούσιοι πλουσιότεροι. Και ένας πάμπλουτος, κυνικός επιχειρηματίας που θέλει να  εκπροσωπήσει τους κατοίκους της πόλης, ενώ στην πραγματικότητα περιφρονεί βαθιά όσους δεν είναι του επιπέδου του. Όλα αυτά συνθέτουν ένα εκρηκτικό κοκτέιλ, που το μυρίζεις ότι θα οδηγήσει στην κοινωνική έκρηξη. Βλέπετε δεν υπάρχει διαφυγή καμία. Στο τέλος το ξέσπασμα της βίας, σαν μια πελώρια καθαρτήρια φωτιά, θα κατακάψει δικαίους και αδίκους, ενόχους και αθώους, θύματα και θύτες. Και ο διαταραγμένος Τζόκερ, άθελά του, δίχως να το επιδιώξει θα γίνει το σύμβολο της βίαιης αυτής έκρηξης.

Ο Τζόκερ δεν είναι ούτε καλός ούτε κακός. Είναι αποτέλεσμα των συγκυριών, των βίαιων και άδικων ανισοτήτων που τον μετατρέπουν σε τιμωρό, σε έναν άγγελο-εξολοθρευτή, όπως τον βλέπουν οι ίδιοι οι εξεγερμένοι. Και εδώ βρίσκεται κατά τη γνώμη μου μια προειδοποίηση που απευθύνεται σε όλους μας. Μήπως ανεπαισθήτως, όπως γράφει ο ποιητής, οδηγούμαστε σε μια τέτοια κατάληξη;

Τον τελευταίο καιρό σε μια σειρά μεγάλων πόλεων, σε διάφορες περιοχές του πλανήτη, έχουν ξεσπάσει βίαιες διαδηλώσεις και συγκρούσεις με τις δυνάμεις καταστολής, με αφορμή ποικίλα αιτήματα ή ως έκφραση δυσαρέσκειας που σοβεί για πολλά χρόνια στον κοινωνικό ιστό και με κάποια αφορμή βγαίνει στην επιφάνεια. Στη Βαρκελώνη, στη Χιλή, στο Χονγκ Κονγκ, στη Βολιβία, στο Εκουαδόρ, κόσμος πολύς εξεγείρεται και βγαίνει στον δρόμο. Οι αιτίες μπορεί να φαίνονται μικρές και άνισες σε σχέση με τη βιαιότητα των λαϊκών αντιδράσεων, όμως είναι προφανές ότι το ποτήρι της υπομονής-αγανάκτησης που γέμιζε εδώ και δεκαετίες έχει πλέον ξεχειλίσει. Για παράδειγμα, στη Χιλή η εμφανής αιτία της κοινωνικής έκρηξης ήταν η αύξηση του εισιτηρίου στο μετρό και στα υπόλοιπα μέσα μαζικής συγκοινωνίας. Πλην όμως το σύνθημα "δεν βγήκαμε στους δρόμους για τα 30 πέσος, αλλά για τα 30 χρόνια" περιγράφει με ακρίβεια τα πραγματικά αίτια. Τα οποία δεν είναι άλλα από τις εφαρμοζόμενες νεοφιλελεύθερες πολιτικές, που με τη σειρά τους οδηγούν σε βίαιη ανακατανομή εισοδήματος, σε διάφορες αντικοινωνικές μεταρρυθμίσεις, στη συρρίκνωση και στον δραστικό περιορισμό του κοινωνικού προσώπου του κράτους, στο βάθεμα των ανισοτήτων. Οι πολίτες πλέον εκεί δεν φοβούνται, δεν αισθάνονται ότι έχουν κάτι να χάσουν. Εδώ και χρόνια τούς τα παίρνουν κανονικά και με τον νόμο.

Επίσης, αξίζει να αναφέρουμε την κρίση εκπροσώπησης από την πλευρά του πολιτικού συστήματος. Οι δύο μεγάλοι πολιτικοί στάβλοι, Χριστιανοδημοκράτες και Σοσιαλδημοκράτες έχουν αποτύχει παταγωδώς, μαζί με το σύμπλεγμα των οικονομικών και κοινωνικών ελίτ, που κυρίαρχα εκφράζονται και εξυπηρετούνται από αυτούς, αποτελούν πλέον μέρος του προβλήματος. Η Αριστερά, που δυνητικά έχει τα θεωρητικά εργαλεία και την πολιτική πείρα για να αποτυπώσει και να εκφράσει αυτήν τη νέα κοινωνική και πολιτική ριζοσπαστικοποίηση, είναι αμήχανη, ίσως φοβική και στερείται από κάθε κινηματική πρωτοβουλία ή διάθεση. Και παρατηρούμε ότι αυτές οι ανεπάρκειές της -θεωρητικές, οργανωτικές, κινηματικές- κοστίζουν και μαθηματικά μπορεί να οδηγήσουν σε απαξίωση και στην κυριαρχία ακροδεξιών μορφών έκφρασης. Άλλωστε πέρα από τη δική της ακινησία, οι κυρίαρχες πολιτικές δυνάμεις παγκοσμίως θα κάνουν ό,τι περνάει από το χέρι τους για να απαξιώσουν, ενσωματώσουν και εντέλει συρρικνώσουν την Αριστερά. 

Μια γεύση πήραμε και εμείς εδώ. Κι αν ακόμη η Ριζοσπαστική Αριστερά καλά κρατεί τις δυνάμεις της, αυτό δεν της επιτρέπει εφησυχασμό, ούτε κάποιον ναρκισσισμό.  Εμετρήθη, εζυγίσθη και ευρέθη λιποβαρής. Ας όψεται -ευτυχώς- το αντιλαϊκό πρόσωπο του πολιτικού αντιπάλου, που επέτρεψε τη συγκράτηση των εκλογικών  ποσοστών. Ο οποίος πολιτικός αντίπαλος, με περισσή συνέπεια, έχει αρχίσει την εξόφληση των προεκλογικών γραμματίων στήριξης σε διάφορους χορηγούς του. Βλέπε ΣΕΒ, με τη νομοθέτηση της ακύρωσης στην πράξη της προσφυγής στη Διαιτησία, με τη νομοθέτηση διαφόρων εμποδίων ενάντια στο δικαίωμα της απεργίας, με τη νομοθετημένη κατεδάφιση των συλλογικών συμβάσεων κι άλλα τέτοια "δημιουργικά". Αλλά και στους φίλους της μιντιάρχες, που τη βοήθησαν τόσο ουσιαστικά στην κυβερνητική της παλινόρθωση κάτι δίνει. Η κατάργηση της υποχρέωσης υποβολής πόθεν έσχες και ονομαστικοποίησης των μετοχών, μόνο σαν ανταπόδοση υπηρεσιών πρέπει να ειδωθεί. Και περιορίζομαι σε αυτές τις δύο αναφορές. Quid pro quo, όπως εύστοχα έλεγαν οι Λατίνοι, που σε ελεύθερη μετάφραση σημαίνει "ξύσε μου εσύ την πλάτη και εγώ θα ξύσω τη δική σου".

Οπότε σε ό,τι άλλο έρχεται, η Ριζοσπαστική Αριστερά οφείλει να είναι έτοιμη και να αντιτάξει το δικό της πρόγραμμα, το οποίο θα περιέχει έναν συνδυασμό νέων στόχων μαζί με την προφύλαξη κατακτήσεων. Επιβάλλεται στο όνομα αυτών να οικοδομηθεί ένα διεκδικητικό κίνημα με την Αριστερά συμμετέχουσα. Γιατί, κακά τα ψέματα, ο ΣΥΡΙΖΑ ως κόμμα και ως η κυβέρνηση βολεύτηκε από την κινηματική ανυπαρξία, για να μην πω το βαρύ ότι την καλλιέργησε. Αδρανοποίησε τις οργανωμένες κομματικές του δυνάμεις και τις περιόρισε στην άκριτη αποδοχή κάθε κυβερνητικής επιλογής. Έτσι τις συρρίκνωσε, τις αφυδάτωσε. Τώρα ξαφνικά η ηγεσία αντιλαμβάνεται ότι υπάρχει αριθμητικό πρόβλημα. Και προέκυψε ο ψηφιακός ΣΥΡΙΖΑ, ο isyriza. Καλές οι νέες τεχνολογίες, δεν αντιλέγω, και μπορούν να βοηθήσουν σε σημαντικό βαθμό στην ουσιαστική συμμετοχή των μελών, στη συνδιαμόρφωση θέσεων και αποφάσεων, αλλά πρέπει να υπάρχει η ουσιαστική βούληση από την πλευρά της ηγεσίας. Θα συμβεί αυτό, θα κατοχυρωθεί καταστατικά;

Περισσότερα όμως για την αντιστοίχηση του πολιτικού με τον κοινωνικό ΣΥΡΙΖΑ και τις προκλήσεις που εμφανίζονται σε αυτήν τη διαδικασία θα πούμε αργότερα, σε ένα άλλο σημείωμα.