Δυστυχώς, έφυγες νωρίς...

Λίγες μέρες πριν, αλλά 36 χρόνια πίσω, πέθανε ένας σπουδαίος και φωτισμένος πολιτικός της παγκόσμιας Αριστεράς. Ο γραμματέας και ηγέτης του ιταλικού κομμουνιστικού κόμματος Ενρίκο Μπερλινγκουέρ (1922-1984). Οι θεωρητικές αναζητήσεις και τα συμπεράσματά του, που χώρεσαν στην ονομασία ιστορικός συμβιβασμός, αποτέλεσαν την εύφορη γη στην οποία ρίζωσε, άνθησε και καρποφόρησε το βραχύβιο αλλά τόσο σημαντικό πολιτικοϊδεολογικό ρεύμα, ο ευρωκομμουνισμός. Ήταν ένας ηγέτης που έβλεπε τον σοσιαλισμό σαν ένα όχημα, μέσω του οποίου μπορούσε να κάνει ευτυχισμένους τους ανθρώπους. Να, όπως πολύ εύστοχα και ποιητικά το θέτει ο Τζ. Γκάμπερ *: "Κάποιος ήταν κομμουνιστής γιατί πίστευε πως μπορεί να είναι ζωντανός κι ευτυχισμένος μόνο αν ήταν και οι άλλοι".

Η πολιτική μου εμπλοκή και στράτευση μέσα από τη νεολαία του ΚΚΕεσ., του Ρήγα Φεραίου, με έφερε σε επαφή με αυτές τις πολιτικές θεωρίες που μαζί με όλα τα άλλα, εμπεριείχαν στον πυρήνα τους μια αυστηρή αλλά δίκαιη κριτική του υπαρκτού "σοσιαλισμού". Συγχωρήστε με για τα εισαγωγικά, αλλά δεν μπορώ να αποδεχτώ ότι αυτά τα γραφειοκρατικά, αυταρχικά και ανελεύθερα καθεστώτα αποτελούσαν την ενσάρκωση του σοσιαλισμού. Αν οι εκάστοτε πλειοψηφίες δεν σέβονται τη δημοκρατία, αν οι πρωτοπορίες φαντασιώνονται εφόδους στο όνομα των πολλών, αλλά από απελπιστικά λίγους "φωτισμένους", και δεν στέργουν να οικοδομήσουν πλατιά πολιτικά-κοινωνικά ρεύματα πολιτών, τα οποία θα κάνουν τις προοδευτικές διεκδικήσεις ιδιοκτησία τους, τότε η αποτυχία, η συρρίκνωση και η αποστράτευση είναι ante portas. 

Σήμερα, στη μνήμη του, παραθέτω ένα παλαιό κείμενο του φίλου μου και τόσο πρόωρα χαμένου Ανταίου Χρυσοστομίδη (1952-2015) από την Αυγή, στην οποία αρθρογραφούσε μέχρι το τέλος της ζωής του. 

* Τζόρτζιο Γκάμπερ (1939-2003) Ιταλός συνθέτης, τραγουδοποιός, ηθοποιός και πολλά άλλα δημιουργικά. Το έργο του έχει έντονες κοινωνικές και πολιτικές αναφορές.

Ενρίκο Μπερλινγκουέρ, τριάντα χρόνια μετά
 

Χρυσοστομίδης Ανταίος
Δημοσίευση: 06 Ιουλίου 2014 14:4

«Ο χρόνος που πέρασε από τον θάνατο του Ενρίκο Μπερλινγκουέρ δεν είναι και τόσος πολύς. Τριάντα χρόνια. Αλλά σε αυτά τα τριάντα χρόνια αυτό που άλλαξε, έτσι όπως δεν συνέβαινε εδώ και αιώνες, είναι ο κόσμος. Πρόκειται για μια αλλαγή που μπορεί να συγκριθεί μόνο με τις μεγάλες γεωγραφικές ανακαλύψεις ή με το πέρασμα από τον αγροτικό κόσμο στη βιομηχανική επανάσταση. Σε αυτά τα τριάντα χρόνια μια άλλη επανάσταση, αυτή της ψηφιακής και οικουμενικής επικοινωνίας, άλλαξε τις ανθρώπινες συνήθειες. Επιπλέον, με την εμφάνιση στη σκηνή νέων λαών, έπαιρνε τέλος η κυριαρχία αιώνων της Ευρώπης στην οποία εμείς, οι σύντροφοι του Μπερλινγκουέρ, γεννηθήκαμε: το δημοκρατικό κράτος, τα ατομικά δικαιώματα, η κοινωνική δικαιοσύνη, το εργατικό κίνημα, η ιδέα του σοσιαλισμού.

«Ξεκινώ από εδώ. Διότι ζω στον κόσμο του σήμερα και αναρωτιέμαι ποιο σημάδι μπορεί να άφησε ο Μπερλινγκουέρ στη σημερινή δύσκολη ιταλική πολιτική ζωή».

Σκίτσο του Νίκου Τσαγκρή, που δημοσιεύτηκε στην Αυγή τότε στα χρόνια της ακμής του ΙΚΚ

Αυτές είναι οι πρώτες αράδες του πρώτου άρθρου που φιλοξενεί το μεγάλο ένθετο αφιέρωμα (86 σελίδες) της «Ουνιτά» με το οποίο η εφημερίδα τίμησε την επέτειο από τον ξαφνικό θάνατο του σπουδαίου ευρωκομμουνιστή ηγέτη. Το κείμενο είναι του Αλφρέντο Ράιχλιν, που υπήρξε ένα από τα επιφανέστερα στελέχη του ΙΚΚ της γενιάς Μπερλινγκουέρ. Στις επόμενες σελίδες παρελαύνουν με άρθρα ή συνεντεύξεις τους κι άλλα γνωστά στελέχη του κόμματος που έπαιξαν ιδιαίτερο ρόλο στη μετα-Μπερλινγκουέρ περίοδο, όπως ο σημερινός πρόεδρος της Δημοκρατίας (ο άνθρωπος που έσωσε την Ιταλία από τον λαίλαπα Μπερλουσκόνι - ένας ήρωας) Τζόρτζιο Ναπολιτάνο, ο Μάσιμο Ντ' Αλέμα, ο Βάλτερ Βελτρόνι, ο Ακίλε Οκέτο, ο θεωρητικός Τζουζέπε Βάκα, ο Αντόνιο Τατό και πολλοί άλλοι.

Και ύστερα είναι οι φωτογραφίες: με το σακάκι του και τη γραβάτα του, στους διαδρόμους των γραφείων του κόμματος, πάντα με ένα μάτσο χαρτιά στο χέρι, ή στο πάλκο, μπροστά σε εκατομμύρια κόσμο, ή σε φάμπρικες, να μιλάει με τους εργάτες, ή στο πανεπιστήμιο, μπροστά σε ένα ανήσυχο και όχι πάντα φιλικό ακροατήριο. Σχεδόν πάντα χαμογελαστός, αλλά με ένα χαμόγελο που δεν φανέρωνε ανεμελιά ή αφέλεια ή πολιτικαντισμό. Με τις ρυτίδες του στο μέτωπο, βαθιές, να συγκεντρώνουν λες πάνω τους τη δύσκολη πορεία ενός κόμματος που δεν προσπάθησε ποτέ να πάρει εύκολα την εξουσία. Και με εκείνη την έμφυτη γοητεία του που τόσο άρεσε στις γυναίκες και που προκαλούσε τον σεβασμό των ανδρών. Πουθενά δεν τον βλέπεις να ξεκαρδίζεται στα γέλια, πουθενά δεν τον βλέπεις να είναι επιθετικός, πουθενά δεν είναι είρωνας.

Διηγείται γι' αυτόν μια χαριτωμένη ιστορία ο Μάσιμο Ντ' Αλέμα, τότε γραμματέας της Νεολαίας του κόμματος. Είναι σε ένα ξενοδοχείο, κατεβαίνουν στο λόμπι για καφέ και εκεί συναντούν την ομάδα της Γιουβέντους. Αμέσως οι ποδοσφαιριστές τον κυκλώνουν, ανάμεσα στα αστέρια αυτός είναι το μεγαλύτερο αστέρι. Οι ποδοσφαιριστές τον ρωτάνε αν αληθεύει ότι είναι οπαδός της ομάδας τους. Οποιοσδήποτε πολιτικός στη θέση του, λέει ο Ντ' Αλέμα, θα χαμογελούσε συγκαταβατικά και θα έδινε την εντύπωση ότι ναι, κάτι τέτοιο συμβαίνει, προκειμένου να κερδίσει την εύνοιά τους. Ο Μπερλινγκουέρ όμως, όχι, είμαι με την ομάδα της πατρίδας μου, τους είπε, ήσυχα χωρίς φανατισμούς, αλλά και χωρίς τη διάθεση να τους κολακέψει.

Σχεδόν όλοι οι αρθρογράφοι, καθένας με τον τρόπο του, συμφωνούν ότι ο Μπερλινγκουέρ έκανε ορισμένα πράγματα όσον αφορά την κομματική πορεία της ιταλικής -αλλά και ευρωπαϊκής- Αριστεράς που έσωσαν όχι μόνο την τιμή της και το καλό της όνομα, αλλά και την ίδια την προσωπικότητά της. Σε αντίθεση με την γαλλική και την ισπανική Αριστερά, που λίγα χρόνια μετά καταποντίστηκαν, η ιταλική Αριστερά, αν και μέσα από πολλαπλές διασπάσεις και αστοχίες και τραυματικές ρήξεις, κατάφερε να προσαρμοστεί, να επιβιώσει και να προσπαθεί να βρει τον δικό της δρόμο στη σημερινή Ευρώπη της πλειοψηφίας των συντηρητικών κομμάτων και της λιτότητας.

Όπως το μεγάλο μάθημα του Ιστορικού Συμβιβασμού. Ο Μπερλινγκουέρ, απορρίπτοντας ουσιαστικά τη λενινιστική αντίληψη περί εφόδου στην εξουσία, παίρνει μαθήματα από τη τραγωδία της Χιλής και καταλαβαίνει ότι πρέπει να διεκδικήσει την εξουσία μονάχα αν έχει την υποστήριξη ενός πλατιού κοινωνικού και πολιτικού μπλοκ, ενός μπλοκ που πρέπει να συγκροτείται «τόσο από τα ψηλά όσο και από τα χαμηλά». Η ηθελημένη επιλογή της λέξης «συμβιβασμός», που τόσο τάραξε -και, φευ, εξακολουθεί να ταράζει- τους αριστεριστές και σταλινικούς κάθε είδους, άνοιξε νέους δρόμους στην σκέψη και στην αντίληψη για μια σύγχρονη, ανανεωτική και ανανεωμένη Αριστερά. Μετά τον Ιστορικό Συμβιβασμό, όσα αριστερά κόμματα προσπαθούν να αγγίξουν την εξουσία από μόνα τους, βασισμένα στην αυτάρκειά τους, είτε εθελοτυφλούν είτε λένε ψέματα στον κόσμο.

Όπως οι αποστάσεις που πήρε από τη νοοτροπία και τις αντιλήψεις του υπαρκτού σοσιαλισμού. Χωρίς να φτάσει στην απόλυτη και μεγάλη ρήξη (λέγεται ότι φοβόταν ενδεχόμενη διάσπαση του κόμματος), ο Μπερλινγκουέρ έκοψε τις γέφυρες με τον νεοσταλινικό, δογματικό και γραφειοκρατικό χαρακτήρα των κυβερνητικών κομμάτων της ΕΣΣΔ και των δορυφόρων της, πολύ πριν αρχίσει να διαφαίνεται η κατάρρευσή τους. Με αυτό τον τρόπο έδωσε μια άλλη εικόνα της Αριστεράς, αποσυνδεδεμένη από μια παράδοση που είχε γίνει τροχοπέδη και βραχνάς.

Όπως η αντίληψή του για την ηθική της πολιτικής. Η εμμονή στην ιδέα της δημοκρατίας, η αντίληψη ότι το μέλλον δεν μπορεί να επαφίεται στις βολονταριστικές επιδιώξεις κάποιων επαναστατημένων ομάδων ή προσώπων, αλλά σε συλλογικές προσπάθειες, οδήγησε στη πρόταση για μια «δημοκρατική εναλλακτική λύση», η οποία θα συγκεντρώνει «τις καλύτερες ενέργειες της ιταλικής δημοκρατίας, ικανούς και τίμιους ανθρώπους από διάφορα κόμματα αλλά και εκτός κομμάτων». Και όταν μιλούσε στους μονίμως επαναστατημένους φοιτητές, δεν τους χάιδευε τα αυτιά: μην γκρεμίζετε τίποτα, τους έλεγε, αν προηγουμένως δεν έχετε βρει τι θα αντικαταστήσει το ερείπια. Και η κατεύθυνση που έδινε στα συνδικάτα δεν ήταν αυτή της συντεχνιακής ικανοποίησης των πάντων, αλλά μιας αγωνιστικής κινητοποίησης που λάβαινε κάθε φορά σοβαρά την πραγματικότητα, ακόμα και τις αντικειμενικές δυσκολίες που οδηγούσαν π.χ. στην απόλυση χιλιάδων εργαζομένων της Φίατ. «Το ηθικό ζήτημα είναι σήμερα το πιο σημαντικό ζήτημα» λέει τον Νοέμβριο του 1980 σε μια ταραγμένη συνεδρίαση της ηγεσίας του ΙΚΚ. Και αυτό το «ηθικό ζήτημα» δεν αναφερόταν μόνο στη διαφθορά σοσιαλιστών και χριστιανοδημοκρατών, αλλά και στη διαφθορά μιας ολόκληρης κοινωνίας. Αναφερόταν επίσης στον τρόπο να κάνεις πολιτική χωρίς λαϊκισμούς, χωρίς να δηλώνεις ότι κατέχεις την απόλυτη αλήθεια, χωρίς να θεωρείς όλους τους άλλους προδότες και ριψάσπιδες. Αναφερόταν, τέλος, σε μια σταθερή στάση απέναντι στους τρομοκράτες, σε όσους με τη δικαιολογία των «παράπλευρων απωλειών» περιφρονούσαν την αξία της ανθρώπινης ζωής προκειμένου να πραγματοποιήσουν τις επαναστατικές τους χίμαιρες.

Όλοι σχεδόν οι αρθρογράφοι του αφιερώματος της «Ουνιτά» συμφωνούν ότι όταν στις 13 Ιουνίου 1984, δύο εκατομμύρια άνθρωποι συνόδευαν τον Μπερλινγκουέρ στην τελευταία του κατοικία, στο φέρετρο δεν ήταν ο αγαπημένος τους ηγέτης αλλά και η ίδια η ιδέα του κομμουνισμού για την Ιταλία. Ο Βελτρόνι διηγείται ότι πολλοί ήταν εκείνοι, λίγα χρόνια πριν την κατάρρευση του τείχους του Βερολίνου, που στη νεκρώσιμη ακολουθία είχαν ήδη συνειδητοποιήσει ότι είχε πεθάνει και η ιδέα του κομμουνισμού, έτσι όπως αυτή αναδείχθηκε στον εικοστό αιώνα, και ότι οι ήδη σημαντικές ρήξεις που είχε εγκαινιάσει ο Μπερλινγκουέρ έπρεπε να ακολουθηθούν από άλλες, εξίσου σημαντικές ρήξεις. Πράγματι, τα χρόνια που ακολούθησαν έδειξαν ότι όλα έπρεπε να αλλάξουν. Ότι ακόμα και οι πολιτικοί σχηματισμοί που εξακολουθούν να αυτοπροσδιορίζονται ως κομμουνιστικοί αδυνατούν να παίξουν ουσιαστικό ρόλο στα πολιτικά τεκταινόμενα. Είναι εκείνα τα χαρτιά που κρατούσε πάντα ο Μπερλινγκουέρ, είναι η εμμονή του στα ηθικά ζητήματα της πολιτικής, είναι ο ήπιος λόγος του και οι ρήξεις που τόλμησε, αυτά που ουσιαστικά, τριάντα χρόνια μετά τον θάνατό του, εξακολουθούν να φωτίζουν την πορεία μιας σύγχρονης ευρωπαϊκής Αριστεράς.